Gaius Plinius Secundus Maior

Il più grande erudito dell’età dei Flavi, Gaio Plinio Secondo detto Plinio il vecchio o maggiore, per distinguerlo dall’omonimo nipote Plinio il giovane del quale fu anche tutore, nacque a Novum Comum (Como) nel 23 o forse nel 24 d.C. Fece una notevole carriera militare ottenendo numerosi comandi e incarichi imperiali: fu tra l’altro comandante di cavalleria in Germania e procuratore imperiale nella Gallia Narbonense e nella Spagna Citeriore; ed era comandante della flotta del Tirreno al capo Miseno al momento dell’eruzione del Vesuvio del 79 d.C. che gli costò la vita a cinquantasei anni (Plinio il giovane Epistulae III, 5 e VI, 16). Ma soprattutto fu un insaziabile curioso di tutti i fenomeni naturali, un lettore instancabile di libri di ogni genere d’argomento, uno studioso diligentissimo, seppure generalmente acritico, dell’opera della natura e dell’uomo.

Di gran lunga la più ampia fonte su di lui è l’epistolario del nipote, soprattutto la quinta epistola del III libro, che trascriviamo integralmente:

C. PLINIUS BAEBIO MACRO SUO S.

Pergratum est mihi quod tam diligenter libros avunculi mei lectitas, ut habere omnes velis quaerasque qui sint omnes. Fungar indicis partibus, atque etiam quo sint ordine scripti notum tibi faciam; est enim haec quoque studiosis non iniucunda cognitio. De iaculatione equestri unus; hunc cum praefectus alae militaret, pari ingenio curaque composuit. De vita Pomponi Secundi duo; a quo singulariter amatus hoc memoriae amici quasi debitum munus exsolvit. Bellorum Germaniae viginti; quibus omnia quae cum Germanis gessimus bella collegit. Incohavit cum in Germania militaret, somnio monitus: astitit ei quiescenti Drusi Neronis effigies, qui Germaniae latissime victor ibi periit, commendabat memoriam suam orabatque ut se ab iniuria oblivionis assereret. Studiosi tres, in sex volumina propter amplitudinem divisi, quibus oratorem ab incunabulis instituit et perficit. Dubii sermonis octo: scripsit sub Nerone novissimis annis, cum omne studiorum genus paulo liberius et erectius periculosum servitus fecisset. A fine Aufidi Bassi triginta unus. Naturae historiarum triginta septem, opus diffusum eruditum, nec minus varium quam ipsa natura. Miraris quod tot volumina multaque in his tam scrupulosa homo occupatus absolverit? Magis miraberis si scieris illum aliquamdiu causas actitasse, decessisse anno sexto et quinquagensimo, medium tempus distentum impeditumque qua officiis maximis qua amicitia principum egisse. Sed erat acre ingenium, incredibile studium, summa vigilantia. Lucubrare Vulcanalibus incipiebat non auspicandi causa sed studendi statim a nocte multa, hieme vero ab hora septima vel cum tardissime octava, saepe sexta. Erat sane somni paratissimi, non numquam etiam inter ipsa studia instantis et deserentis. Ante lucem ibat ad Vespasianum imperatorem – nam ille quoque noctibus utebatur -, inde ad delegatum sibi officium. Reversus domum quod reliquum temporis studiis reddebat. Post cibum saepe – quem interdiu levem et facilem veterum more sumebat – aestate si quid otii iacebat in sole, liber legebatur, adnotabat excerpebatque. Nihil enim legit quod non excerperet; dicere etiam solebat nullum esse librum tam malum ut non aliqua parte prodesset. Post solem plerumque frigida lavabatur, deinde gustabat dormiebatque minimum; mox quasi alio die studebat in cenae tempus. Super hanc liber legebatur adnotabatur, et quidem cursim. Memini quendam ex amicis, cum lector quaedam perperam pronuntiasset, revocasse et repeti coegisse; huic avunculum meum dixisse: ‘Intellexeras nempe?’ Cum ille adnuisset, ‘Cur ergo revocabas? decem amplius versus hac tua interpellatione perdidimus.’ Tanta erat parsimonia temporis. Surgebat aestate a cena luce, hieme intra primam noctis et tamquam aliqua lege cogente. Haec inter medios labores urbisque fremitum. In secessu solum balinei tempus studiis eximebatur – cum dico balinei, de interioribus loquor; nam dum destringitur tergiturque, audiebat aliquid aut dictabat -. In itinere quasi solutus ceteris curis, huic uni vacabat: ad latus notarius cum libro et pugillaribus, cuius manus hieme manicis muniebantur, ut ne caeli quidem asperitas ullum studii tempus eriperet; qua ex causa Romae quoque sella vehebatur. Repeto me correptum ab eo, cur ambularem: ‘poteras’ inquit ‘has horas non perdere’; nam perire omne tempus arbitrabatur, quod studiis non impenderetur. Hac intentione tot ista volumina peregit electorumque commentarios centum sexaginta mihi reliquit, opisthographos quidem et minutissimis scriptos; qua ratione multiplicatur hic numerus. Referebat ipse potuisse se, cum procuraret in Hispania, vendere hos commentarios Larcio Licino quadringentis milibus nummum; et tunc aliquanto pauciores erant. Nonne videtur tibi recordanti, quantum legerit quantum scripserit, nec in officiis ullis nec in amicitia principis fuisse; rursus cum audis quid studiis laboris impenderit, nec scripsisse satis nec legisse? Quid est enim quod non aut illae occupationes impedire aut haec instantia non possit efficere? Itaque soleo ridere cum me quidam studiosum vocant, qui si comparer illi sum desidiosissimus. Ego autem tantum, quem partim publica partim amicorum officia distringunt? quis ex istis, qui tota vita litteris assident, collatus illi non quasi somno et inertiae deditus erubescat? Extendi epistulam cum hoc solum quod requirebas scribere destinassem, quos libros reliquisset; confido tamen haec quoque tibi non minus grata quam ipsos libros futura, quae te non tantum ad legendos eos verum etiam ad simile aliquid elaborandum possunt aemulationis stimulis excitare. Vale.

Delle opere elencate a Bebio Macro ci rimane la monumentale Naturalis historia, opera enciclopedica in 37 libri dedicata all’imperatore Tito. Di essi, il primo libro, contenente la dedica, il sommario dell’opera e l’elenco delle fonti, probabilmente riunisce ad opera di Plinio il giovane gli indici degli auctores premessi dallo zio ad ogni libro; indici accuratamente particolareggiati che nella loro unicità presso gli scrittori antichi, solitamente così restii a citare le fonti, e nella loro strabordante abbondanza denunciano un atteggiamento da collezionista più che da compilatore, un feticismo da lettura che il nipote non può che ammirare. Il piano generale dell’opera prevede: il II libro dedicato alla cosmografia; i libri III – VI alla geografia (si occupa ovviamente delle sole Europa, Asia e Africa); il VII libro al’antropologia; i libri VIII – XI alla zoologia; i libri XII – XIX alla botanica; i libri XX – XXXII alla farmacologia; i libri XXXIII – XXXVII alla mineralogia e alle arti. In tutto, sono trattate circa 20.000 voci diverse, come l’autore si premura di annotare nella prefazione, aggiungendo che li aveva tratti da circa duemila volumi. Come accade per tutti gli eruditi dell’antichità, l’opera di Plinio risente di errori, falsi e ingenuità. Egli, secondo la testimonianza del nipote, era solito leggere molto e, nel suo desiderio di sapere e di non dimenticare, non tralasciava di riassumere nulla di quanto aveva letto. Non sorprende, perciò, di notare la mancanza di una adeguata critica delle sue fonti e l’ansia più di raccogliere e catalogare che di discernere, limiti che peraltro condivide con la grande maggioranza degli studiosi antichi. Ma proprio questo modo di procedere ci ha conservato innumerevoli notizie di prima mano sulla mentalità e sugli usi dell’epoca. La Naturalis historia ebbe grande fortuna nell’antichità, tanto che ne conosciamo due epitomi parziali entrambe del IV secolo d.C., i Collectanea rerum memorabilium di Giulio Solino, compendio della sezione geografica, e la Medicina Plinii, sunto della sezione medica. La fortuna di Plinio si estese anche al Medio Evo, sempre molto generoso con le summae scientifiche antiche, cosa che ne ha consentito probabilmente il salvataggio.

Non altrettanto fortunate sono state le altre opere di Plinio (Epistulae III, 5): un libro De iaculatione equestri, risalente al periodo in cui era comandante di una ala di cavalleria; una storia delle guerre germaniche, in venti libri; una biografia del poeta tragico Pomponio Secondo, di cui era amico; uno Studiosi sulla formazione dell’oratore, in tre libri; un Dubii sermonis, su questioni grammaticali, in otto libri; una continuazione dell’opera storica di Aufidio Basso, intitolata per l’appunto A fine Aufidii Bassi, in trentuno libri. Quest’ultima opera, come quella di Aufidio Basso e probabilmente le altre opere storiche di Plinio, fu largamente utilizzata dagli storici successivi, primo fra tutti Tacito, la cui famiglia era amica dei Plinii.

Le circostanze della morte di Plinio il vecchio sono legate alla terribile eruzione del Vesuvio avvenuta nel 79 d.C. che ricoprì, preservandocele, le città di Pompei ed Ercolano. Di questi eventi ci ragguaglia ancora il nipote, il quale diciassettenne vi assistette. Oltre alla descrizione in Epistulae VI, 20 dello svolgimento dei fatti come egli li visse, Plinio il giovane ci ha lasciato un racconto delle ultime azioni che vide compiere allo zio nell’epistola XVI del VI libro indirizzata a Tacito – in risposta alla richiesta di quest’ultimo di notizie da poter inserire nelle sue Historiae –:

C. PLINIUS TACITO SUO S.

Petis ut tibi avunculi mei exitum scribam, quo verius tradere posteris possis. Gratias ago; nam video morti eius si celebretur a te immortalem gloriam esse propositam. Quamvis enim pulcherrimarum clade terrarum, ut populi ut urbes memorabili casu, quasi semper victurus occiderit, quamvis ipse plurima opera et mansura condiderit, multum tamen perpetuitati eius scriptorum tuorum aeternitas addet. Equidem beatos puto, quibus deorum munere datum est aut facere scribenda aut scribere legenda, beatissimos vero quibus utrumque. Horum in numero avunculus meus et suis libris et tuis erit. Quo libentius suscipio, deposco etiam quod iniungis. Erat Miseni classemque imperio praesens regebat. Nonum Kal. Septembres hora fere septima mater mea indicat ei apparere nubem inusitata et magnitudine et specie. Usus ille sole, mox frigida, gustaverat iacens studebatque; poscit soleas, ascendit locum ex quo maxime miraculum illud conspici poterat. Nubes – incertum procul intuentibus ex quo monte; Vesuvium fuisse postea cognitum est – oriebatur, cuius similitudinem et formam non alia magis arbor quam pinus expresserit. Nam longissimo velut trunco elata in altum quibusdam ramis diffundebatur, credo quia recenti spiritu evecta, dein senescente eo destituta aut etiam pondere suo victa in latitudinem vanescebat, candida interdum, interdum sordida et maculosa prout terram cineremve sustulerat. Magnum propiusque noscendum ut eruditissimo viro visum. Iubet liburnicam aptari; mihi si venire una vellem facit copiam; respondi studere me malle, et forte ipse quod scriberem dederat. Egrediebatur domo; accipit codicillos Rectinae Tasci imminenti periculo exterritae – nam villa eius subiacebat, nec ulla nisi navibus fuga -: ut se tanto discrimini eriperet orabat. Vertit ille consilium et quod studioso animo incohaverat obit maximo. Deducit quadriremes, ascendit ipse non Rectinae modo sed multis – erat enim frequens amoenitas orae – laturus auxilium. Properat illuc unde alii fugiunt, rectumque cursum recta gubernacula in periculum tenet adeo solutus metu, ut omnes illius mali motus omnes figuras ut deprenderat oculis dictaret enotaretque. Iam navibus cinis incidebat, quo propius accederent, calidior et densior; iam pumices etiam nigrique et ambusti et fracti igne lapides; iam vadum subitum ruinaque montis litora obstantia. Cunctatus paulum an retro flecteret, mox gubernatori ut ita faceret monenti ‘Fortes’ inquit ‘fortuna iuvat: Pomponianum pete.’ Stabiis erat diremptus sinu medio – nam sensim circumactis curvatisque litoribus mare infunditur -; ibi quamquam nondum periculo appropinquante, conspicuo tamen et cum cresceret proximo, sarcinas contulerat in naves, certus fugae si contrarius ventus resedisset. Quo tunc avunculus meus secundissimo invectus, complectitur trepidantem consolatur hortatur, utque timorem eius sua securitate leniret, deferri in balineum iubet; lotus accubat cenat, aut hilaris aut – quod aeque magnum – similis hilari. Interim e Vesuvio monte pluribus locis latissimae flammae altaque incendia relucebant, quorum fulgor et claritas tenebris noctis excitabatur. Ille agrestium trepidatione ignes relictos desertasque villas per solitudinem ardere in remedium formidinis dictitabat. Tum se quieti dedit et quievit verissimo quidem somno; nam meatus animae, qui illi propter amplitudinem corporis gravior et sonantior erat, ab iis qui limini obversabantur audiebatur. Sed area ex qua diaeta adibatur ita iam cinere mixtisque pumicibus oppleta surrexerat, ut si longior in cubiculo mora, exitus negaretur. Excitatus procedit, seque Pomponiano ceterisque qui pervigilaverant reddit. In commune consultant, intra tecta subsistant an in aperto vagentur. Nam crebris vastisque tremoribus tecta nutabant, et quasi emota sedibus suis nunc huc nunc illuc abire aut referri videbantur. Sub dio rursus quamquam levium exesorumque pumicum casus metuebatur, quod tamen periculorum collatio elegit; et apud illum quidem ratio rationem, apud alios timorem timor vicit. Cervicalia capitibus imposita linteis constringunt; id munimentum adversus incidentia fuit. Iam dies alibi, illic nox omnibus noctibus nigrior densiorque; quam tamen faces multae variaque lumina solvebant. Placuit egredi in litus, et ex proximo adspicere, ecquid iam mare admitteret; quod adhuc vastum et adversum permanebat. Ibi super abiectum linteum recubans semel atque iterum frigidam aquam poposcit hausitque. Deinde flammae flammarumque praenuntius odor sulpuris alios in fugam vertunt, excitant illum. Innitens servolis duobus assurrexit et statim concidit, ut ego colligo, crassiore caligine spiritu obstructo, clausoque stomacho qui illi natura invalidus et angustus et frequenter aestuans erat. Ubi dies redditus – is ab eo quem novissime viderat tertius -, corpus inventum integrum illaesum opertumque ut fuerat indutus: habitus corporis quiescenti quam defuncto similior. Interim Miseni ego et mater – sed nihil ad historiam, nec tu aliud quam de exitu eius scire voluisti. Finem ergo faciam. Unum adiciam, omnia me quibus interfueram quaeque statim, cum maxime vera memorantur, audieram, persecutum. Tu potissima excerpes; aliud est enim epistulam aliud historiam, aliud amico aliud omnibus scribere. Vale.

Il 24 di agosto di quell’anno 79, accortosi dell’eruzione e spinto dalla sua insaziabile curiosità scientifica, Plinio, che comandava la flotta del Tirreno di stanza non lontano dal Vesuvio, volle avvicinarsi il più possibile al vulcano per studiarne di persona le manifestazioni, ma rimase seriamente colpito dalle esalazioni e dalla densa caligine gravida di ceneri. Riuscì con l’aiuto dei servi a riguadagnare la zona abitata e a portarsi sulla spiaggia, ma non ad andare oltre: il suo corpo fu ritrovato intatto sulla spiaggia quando, dopo tre giorni, l’eruzione finì, forse soffocato dalle polveri come riferisce il nipote o forse, come aggiunge Suetonio nel superstite frammento della biografia che gli dedicò nel De viris illustribus, ucciso per suo ordine da un servo per abbreviare la sofferenza. Non sappiamo come Tacito si sia servito delle notizie offertegli dall’amico, poiché quella parte delle Historiae è andata perduta, ma la sorte ha voluto comunque tramandare notizia di quest’uomo capace di azioni da raccontare e di scritti da leggere.